Testun myfyrdod yr Esgob

“Nid oes fan ond pen Calfaria gallaf roi fy mhen i lawr”

Ar ddydd Gwener y Groglith, rwy’n anfon cyfarchion atoch yn enw Crist ac Esgobaeth Bangor. Mae’r dyddiau yma’n ddyddiau rhyfedd i ni, yn gythryblus ac yn llawn pryder. Rwy'n gobeithio y bydd y myfyrdod hwn yn dod â rhywfaint o hedd a nerth i chi.

Rwyf am fyfyrio ar un o emynau William Williams, Pantycelyn. Mae’r emyn yn ein tywys ni i Galfaria, at Iesu ar y groes. Mae’r iaith a rhai o’r delweddau yn perthyn i’r ddeunawfed ganrif, ond mae’r angerdd a’r temlad dwys yn fyw yn y geiriau hyd heddiw.

Cyd-weddïwch y geiriau gyda mi:

Deued pechaduriaid truain
yn finteioedd mawr ynghyd,
doed ynysoedd pell y moroedd
i gael gweld dy ŵyneb-pryd,
cloffion, deillion, gwywedigion,
o bob enwau, o bob gradd,
i Galfaria un prynhawn-gwaith
i weld yr Oen sydd wedi ei ladd.

Mae’r emyn yn ein gwahodd ni, fel rhan o dyrfa fawr, i gerdded tua Calfaria. Mae’r dyrfa’n dod o bob man, o bob cornel o’r byd, ac o bob rhan o gymdeithas. Ac nid tyrfa o bobl barchus sydd yma, ond pob fel chi a fi, pobl sy’n wan ac yn feichus, pobl angen iachâd.

A beth mae’r dyrfa hon am ei gweld? Mae’r llinell olaf yn ystygwol. Dod y mae’r dyrfa “i weld yr Oen sydd wedi ei ladd.” Mae’r disgrifiad yn un mor ddi-flewyn-ar-dafod. Dyma ni’n wynebu y ffaith greulon sydd wrth graidd dydd Gwener y Groglith – ar ddiwedd ein taith mae Iesu Grist, wedi ei chwipio, ei goroni â drain, ei guro a'i wawdio; ac, yn awr, yn farw ar y Groes. “Deued pechaduriaid truain… i weld yr Oen sydd wedi ei ladd.”

Mae yna rywbeth digywilydd bron am ddisgrifiad mor blaen a phoenus. A’r cwesitwn sy’n rhaid ei ofyn yw, beth sydd yma i’w weld? Pam y mae’r dorf wedi teithio i weld y fath olygfa drychinebus? Beth sydd yma i’w weld, ac i’w addoli?

Gweddi hynafol yw’r Anima Christi sy'n darganfod, yng nghlwyfau Iesu ac yn nioddefaint yr Oen, rywbeth o'r iachawdwriaeth a ddaw i ni yng Nghrist. Gwrandewch ar y geiriau hyn, yng nghyfieithiad T. Gwynn Jones:

Enaid fy mhrynwr, pura nghalon i,
O gorff yr Iesu, aros gyda mi;
O boed fy nhrochi yn y dwyfol waed,
a golch fi, ddŵr o’i ystlys ef a gaed.

O’r boen a ddug, boed nerth a nawdd i mi,
fendigaid Iesu, clyw ac ateb di;
cysgoda fi a’m cuddio yn dy glwyf,
fel na’th adawf innau byth tra bwyf.

Nid rhith yw poen a dioddefaint Iesu ar ddydd Gwener y Groglith; marwolaeth go iawn sy’n digwydd heddiw, angau dwfn a real. Yr hyn sy’n dod â’r dyrfa syn at ei gilydd yw mai dyma Fab Duw, Brenin y nefoedd, yn marw’r farwolaeth druenus hon. A fe ddylem ninnau hefyd oedi yma a myfyrio, yng nheiriau un o emynau eraill Pantycelyn:

O ryfedd ddoethineb – rhyfeddod ei hun –
a ffeindiai’r fath foddion i brynu’r fath un;
fy Iesu yn marw, fy Iesu oedd Dduw,
yn marw ar groesbren i minnau gael byw.

Ein Duw a’n Tad, gwelaist ddioddefaint dy unig Fab a gafodd ei wawdio a’i ddirmygu. Yn ei wyleidd-dra gwelwn ninnau ei wir fawredd. Dangos eto i ni y clwyfau a'r creithiau dynol hynny, a dwg ni trwyddynt i addoli'r Brenin sy'n deilwng o bob addoliad a chariad. Amen.

Cyd-weddïwch gyda mi’r pennill nesaf:

Dacw’r nefoedd fawr ei hunan
nawr yn dioddef angau loes;
dacw obaith yr holl ddaear
heddiw’n hongian ar y groes:
dacw noddfa pechaduriaid,
dacw’r Meddyg, dacw’r fan
y caf wella’r holl archollion
dyfnion sydd ar f’enaid gwan.

Mae’r dorf yn syllu ar y groes, ac yn gweld yno gorff toredig Iesu Grist, yn dioddef angau loes, yn hongian ar y groes. Dyma ddarlun dychrynllyd o ddyn wedi ei ddinistrio. Ond mae yn fwy i’w weld, hefyd. Oherwydd yn y corff toredig ac yn y clwyfau, mae yna hefyd noddfa a iachâd. Yn yr angau a’r marwolaeth, mae yna hefyd fywyd a gobaith. Yn y diwedd du hwn, mae yna hefyd addewid y bywyd newydd, tragwyddol.

Cawn yma ddwyn i gôf y troseddwr ar y groes gyfagos a erfyniodd ar Iesu, “Iesu, cofia fi pan ddoi i'th deyrnas” (Luc 23:42). Fel y troseddwr hwnnw, fe gawn ninnau ganfod ffwrd y cariad dwyfol sy’n llifo o’r groes. Dyma gariad sy’n cael ei roi inni yn rhad-ac-am-ddim, yn llawn gras, heb i ni orfod gofyn amdano, heb i ni ei haeddu.

Heddiw, os ydym ni’n bryderus a phoenus, medrwn weddïo yng ngeiriau emyn mawr Pantycelyn:

Mi dafla’ maich oddi ar fy ngwar
wrth deimlo dwyfol loes;
euogrwydd fel mynyddoedd byd
dry’n ganu wrth dy groes.

Arglwydd Iesu Grist, yn glwyfedig â’n pechodau, galwa ni at droed y groes, oherwydd heb dy lais diu i’n harwain, colledig fyddwn. Gad inni drigo yn dy bresenoldeb mewn diogelwch, ac hyd yn oed yn nyffryn cysgod angau ganfod dy borfeydd gleision, oherwydd ti yw’n Harglwydd a’n Duw. Amen.

Cyd-weddïwn y pennill olaf:

Dacw’r unig feddyginiaeth
gadarn i druenus ddyn;
mae pob gobaith wedi darfod
maes ohono ef ei hun:
trwm a llwythog yw fy meichiau,
poen euogrwydd sydd yn fawr;
nid oes fan ond pen Calfaria
gallaf roi fy mhen i lawr.

Mae adleisiau yma unwaith yn rhagor o’r troseddwr ar y groes gyfagos: “trwm a llwythog yw fy meichiau, poen euogrwydd sydd yn fawr.” Ond mae’r sylw bellach ar fendithion Iesu, yr hwn na wnaeth ddim o'i le (Luc 23:41). Mae'r disgrifiadau graffig o ddioddefaint Iesu bellach wedi ildio i ddefosiwn: mae’r dyrfa yn cysgodi o dan y groes, gan wybod mai dyma lle y ceir yr unig wir iachâd.

Mae yma rywbeth dwys a hardd: i ni, mae'r groes yn cyrychioli popeth nad oedd ni i Iesu. Iddo ef, roedd hi’n achos dioddefaint a phoen ac angau. I ni, cawn ynddi fywyd, tangnefedd, maddeuant a llawenydd.

Ac mae’r dorf, fu ar daith, yn llawn cynnwrf ac yn llawn symud, yn awr, ar ddiwedd yr emyn, wedi canfod ei chartref, ei haelwyd. “Nid oes fan ond pen Calfaria gallaf roi fy mhen i lawr.” Mae’r dorf, a Iesu, a ninnau, yn llonydd nawr. Gorffennwyd pethau. A dim i’w wneud ond disgwyl – disgwyl am wawr y trydydd dydd.

Arglwydd Iesu, ar y diwrnod sanctaidd hwn, bu iti ymestyn breichiau dy gariad ar bren caled y groes a chofleidio’r ddynoliaeth gyfan. Cofleidia ni eto yn dy gariad, a gwna ni’n eiddo i ti, fel y cawn bob dydd godi’n croes a cherdded ei pererindod yn dy bresenoldeb dwyfol, ti sy’n byw ac yn teyrnasu gyda'r Tad a'r Ysbryd Glân, un Duw, yn awr ac am byth. Amen.